بزرگنمايي:

کرمان رصد - به گزارش خبرنگار گروه سیره امامین انقلاب خبرگزاری رسا، حجت الاسلام والمسلمین حمید پارسانیا رئیس شورای علمی گروه آموزش، فرهنگی و اجتماعی مرکز تحقیقات اسلامی مجلس در مدرسه مجازی "پای درس خمینی مشهد" به موضوع فضای تاریخی مباحث طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن پرداخت و اظهار داشت: من قصد دارم از زاویه‌ای دیگر به موضوع طرح مطالعاتی کتاب "طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن" بپردازم، این رویکرد به‌واسطه حضور قبلی من در جلساتی مرتبط با همین مباحث است.
مسجد امام حسن مشهد و فضای فکری دهه 50
حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا اظهار کرد: سال 1353 بود و مسجد امام حسن مشهد - جایی که پیش‌تر حضرت آقا پایگاه فعالیت‌هایشان بود - به مرکز اصلی این جلسات تبدیل شده بود، این مسجد در خیابانی قرار داشت که بعدها به خیابان فرهنگ تغییر نام داد، آن زمان مسجد هنوز کوچک بود و بعدها با توسعه‌اش بخش‌هایی از فضای اطراف به آن اضافه شد، محیط مشهد در آن سال‌ها از یک سو تحت تأثیر فضای سنتی حوزه علمیه و از سوی دیگر درگیر جریان‌های فکری متنوع و گاه متضاد بود، به‌عنوان یک دانش‌آموز دبیرستانی بهتر با حال‌وهوای روشنفکری زمانه از شریعتی و حسینیه ارشاد گرفته تا مارکسیسم و تحولات ایدئولوژیک مرتبط آشنا بودیم.
تأثیر دکتر شریعتی و جریان‌های فکری آن زمان
این استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: در آن دوره دکتر شریعتی چهره‌ای برجسته در میان روشنفکران مذهبی بود و نفوذ بیشتری حتی نسبت به استاد مطهری داشت، اختلاف‌نظرهای فکری بین این دو اندیشمند نیز در جریان بود و مورد توجه جوانان قرار داشت، در عین حال جریانات مارکسیستی نیز رشد چشم‌گیری پیدا کرده بودند، برای مثال سازمان مجاهدین خلق که پیش‌تر هویتی اسلامی داشت تغییر ایدئولوژی داده و مارکسیست شده بود، این جریانات بستر فکری آن زمان جامعه را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده بودند.
مقابله با مارکسیسم و نقش اندیشمندان اسلامی
وی تاکید کرد: با ظهور مجدد اندیشه‌های مارکسیستی، شخصیت‌هایی مثل مهندس بازرگان به مقابله فکری با این جریان‌ها پرداختند و نقدهای خود را در قالب کتاب‌ها و مقالات عرضه می‌کردند، دکتر شریعتی نیز تحت تأثیر فلسفه اگزیستانسیالیسم فرانسوی رویکرد خاص خود را داشت، خصومتی که میان اسلام انقلابی و تفکرات مارکسیستی وجود داشت محور بسیاری از بحث‌ها و جدال‌های فکری آن دوران بود، حزب توده نیز به‌واسطه پیشینه طولانی خود به‌ویژه در شمال ایران و مشهد تأثیر قابل‌توجهی بر فضای روشنفکری و ایدئولوژیک منطقه داشت.
وی اظهارکرد: در میان همه این پیچیدگی‌های فکری طیف انقلابی طلاب مشهد با محوریت رهبر معظم انقلاب تلاش می‌کردند اسلام را نه فقط به‌عنوان یک دین فردی بلکه به مثابه یک مکتب ایدئولوژیک جامع معرفی کنند که توانایی پاسخگویی به مسائل اجتماعی و عدالت‌محور را دارد، مقابله با جریانات مارکسیستی برای این گروه اهمیت ویژه‌ای داشت چراکه اسلام را نظامی معرفی می‌کردند که قابلیت ارائه الگویی عدالت‌جویانه با ساختاری اجتماعی و اخلاقی مطلوب را دارد.
رئیس شورای علمی گروه آموزش، فرهنگی و اجتماعی مرکز تحقیقات اسلامی مجلس افزود: این مواجهه‌ها و تلاش‌ها بخشی از زمینه تاریخی و فرهنگی‌ای است که خوانش کتاب "طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن" را در آن دوره پربارتر می‌کند؛ زیرا کتاب در میانه چنین فضاهای پرچالشی نگاشته شد و خود پاسخی محکم به اقتضائات زمانه بود.
اسلام به‌عنوان یک نظام اجتماعی در برابر ایدئولوژی‌های غربی
حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا ادامه داد: اسلام به‌عنوان یک دین اجتماعی باید به گونه‌ای مطرح می‌شد که بتواند نیازهای زندگی بشر را پاسخ دهد، بسیاری از افراد به‌دلیل جذابیت مفاهیم اسلامی به آن گرایش پیدا کردند هرچند گاهی اوقات مخالفانی نیز داشت که به‌طور ذاتی یا از روی عادت در برابر آن مقاومت می‌کردند.
وی گفت: به‌یاد دارم آن دوره کتابی درباره سید جمال‌الدین اسدآبادی مطالعه می‌کردم که تاکید بر این داشت که قرآن فقط کتاب مردگان نیست؛ بلکه راهنمای زندگان است، متأسفانه نگاه عمومی آن زمان چنین نبود و غالب معتقدین به اسلام دغدغه‌ای درباره کاربردی کردن اسلام در جامعه نداشتند، این در حالی بود که قشر مذهبی و آگاه اجتماعی اگر هم جذب نظام موجود نمی‌شد غالباً به سمت ایدئولوژی‌های مخالف مثل مارکسیسم یا جریان‌های چپ حرکت می‌کرد.
تأثیر اندیشه‌های امام خمینی(ره) بر مبارزات فکری و اجتماعی
این استاد حوزه و دانشگاه با تاکید براینکه امام خمینی(ره) با مطرح کردن اسلام به‌صورت جدی و رقابتی توانست موجی جدید ایجاد کند، اظهار داشت: در سال 1342 ایشان اسلام را به‌عنوان نظامی اجتماعی معرفی کردند که قابلیت رقابت با مارکسیسم را دارد، در آن دوره مارکسیسم رقیب اصلی بود همان‌گونه که امروزه لیبرالیسم چنین رقیبی محسوب می‌شود.
حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا تاکید کرد: بنده در دوران دبیرستان شاهد گروه‌های مختلفی از مارکسیستی‌ها و مسلمان‌ها بودم که حول مسائل اجتماعی بحث و گفت‌وگو می‌کردند، حتی کسانی در این محیط‌ها بودند که گرایش مذهبی داشتند ولی به بحث‌های باز وارد می‌شدند تا درباره ایده‌های اجتماعی دین روشنگری کنند، این محیط‌ها اغلب پر از افراد سردرگم میان اندیشه‌های مختلف بود مخصوصاً تحت تاثیر آثار دکتر شریعتی که در برخی کتابخانه‌ها عرضه می‌شد.
وی افزود: اکثر کسانی که نگاه اجتماعی داشتند از محیط غالب مارکسیستی تأثیر می‌پذیرفتند، جوانان مسلمانی که دغدغه تغییر اجتماعی داشتند در چنین فضایی مجبور بودند استدلال کنند و عقاید خود را تقویت کنند، رویکرد اسلامی در این محیط‌ها نه تنها باید نظرات مخالف را اقناع می‌کرد بلکه باید جنبه عملی و کاربردی دین را نیز نشان می‌داد.
رئیس شورای علمی گروه آموزش، فرهنگی و اجتماعی مرکز تحقیقات اسلامی با بیان اینکه معرفی اسلام به‌عنوان دینی با ابعاد اجتماعی نیازمند تلاش مداوم برای ارائه تفسیری گسترده و بومی از آموزه‌های قرآنی بود، بیان کرد: تفاسیری مثل طرح اندیشه اسلامی در قرآن یا تفسیرهای سنتی - چه کلامی همچون تفسیر فخر رازی، چه ادبی همانند کشاف- نمونه‌هایی از این تفاسیر است.
حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا افزود: ایمان نه صرفاً به‌عنوان یک باور شخصی بلکه به‌عنوان نیرویی اجتماعی بررسی می‌شود که ابعاد ایجابی و سلبی آن (اطاعت از خدا و رسول و نفی طاغوت) به شکل‌گیری تعهدات آگاهانه و آرمان‌های جمعی منجر می‌شود، همچنین توحید نه تنها به‌صورت فکری و فلسفی بلکه به عنوان یک عنصر تأثیرگذار در ساختار اجتماعی معرفی می‌شود که پیامدهایی همچون نفی طبقات اجتماعی و ایجاد عدالت دارد.
ضرورت فهم اجتماعی از مفاهیم قرآنی
این استاد حوزه و دانشگاه اظهار کرد: این نوع نگاه که می‌تواند به نوعی «پدیدارشناسی زیست اجتماعی مفاهیم قرآنی» نامیده شود از برخی دیگر از رویکردهای معرفت‌شناسانه، نظیر تفسیرهای صرفاً فلسفی یا منطقی متمایز است، در اینجا تمرکز بیشتر بر پیوند مفاهیم قرآنی با زندگی اجتماعی است در حالی که نگاه‌های دیگر غالباً به جنبه‌های نظری یا استدلال‌های کلامی می‌پردازند.
تمایز میان تفسیر اجتماعی قرآن و سایر رویکردهای کلامی و فلسفی
وی بیان کرد: این شیوه در دوره‌ای ارائه شد که نیاز جهان اسلام به فهمی اجتماعی از اسلام محسوس بود، بسیاری از متفکران و اندیشمندان چه در جهان عرب مانند سید قطب و چه در فضای فکری ایران مانند شریعتی بر جنبه‌های ایدئولوژیک اسلام تأکید داشتند با این حال این دیدگاه در حوزه‌های علمی اسلامی کمتر مورد توجه قرار می‌گرفت، شاید اولین بار بود که مفاهیم قرآن با چنین رویکردی که مستقیماً زیست اجتماعی را هدف قرار دهد مورد مطالعه قرار می‌گرفت.
حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا افزود: مقایسه‌ای میان آثار شهید مطهری با این رویکرد نشان می‌دهد که ایشان علی‌رغم توجه به ابعاد اجتماعی بیشتر تمرکز خود را بر مباحث نظری و فلسفی قرار داده بودند در حالی که اینجا دغدغه اصلی ارائه تصویری دقیق و جامع از آثار اجتماعی دین بود.
وی افزود: البته این نگرش نوین خطر تقلیل مباحث عمیق دینی به سطح ایدئولوژی یا کاربرد صرفاً اجتماعی را نیز به همراه داشت، با وجود این نگاه مطرح‌شده به شکل متوازن از پرداختن به ابعاد نظری مغفول نمانده است و تلاش شده تا بین جنبه‌های نظری و عملی یک پیوند مستحکم برقرار شود.
تأکید بر تحول در روش‌های آموزشی حوزه علمیه
این استاد حوزه و دانشگاه تاکید کرد: حفظ متون و شیوه‌های سنتی آموزشی پیش از انقلاب بدون تغییر چشمگیر اگرچه در حفظ بنیان‌های اعتقادی حوزه مزیت محسوب می‌شود اما کافی نیست، حوزه برای ارائه پاسخ‌های مناسب به نیازهای فقهی، حقوقی، فلسفی و کلامی امروز باید با مسائل روز هماهنگ شود و شبهات جدید را به دقت بررسی کرده و تحلیل کند.
حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا تصریح کرد: در آن دوران شبهاتی نظیر مارکسیسم توجه بسیاری را جلب کرده بود و رویکردهای فکری مانند اصول فلسفه برای مقابله با چنین جریان‌هایی مناسب بودند، اما با گذشت زمان شبهات و چالش‌های فکری جدیدتری مطرح شده که پاسخ‌گویی به آنها نیازمند بازبینی منابع آموزشی و ارتقای سطح تعامل حوزویان با نیازهای روز جامعه است.
چالش‌های فکری امروز و نقش حوزه‌های علمیه
وی بیان کرد: برای درک تحولات فلسفی و اجتماعی در قرن بیستم و تأثیر آن‌ها بر جامعه دینی و حوزوی لازم است که نگاه جامعی به شرایط تاریخی و مسائل جاری داشته باشیم، در آن زمان چالش‌هایی نظیر مارکسیسم و ماتریالیسم تهدیدی جدی برای جوانان حوزوی و اجتماعی محسوب می‌شدند، اما امروز این تهدیدات به شکل دیگری خود را نشان می‌دهند، به جای ماتریالیسم سنتی اکنون مفاهیمی مانند سکولاریسم یا دیدگاه‌های دنیوی برجسته‌تر شده‌اند، این البته به این معنا نیست که مارکسیسم یا ماتریالیسم کاملاً از میان رفته؛ بلکه در اشکال و قرائت‌های متفاوت همچنان در جریان هستند و نیاز به پاسخ‌گویی دارند.
نقش امام خمینی(ره) در احیای اندیشه اجتماعی اسلا م
حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا اظهار کرد: تحرک اجتماعی که حضرت امام خمینی(ره) ایجاد کردند نقش مهمی در ورود فعالانه جامعه متدین به حوزه‌های اجتماعی و سیاسی داشت، این حرکت نیازمند تفسیری جدید از مفاهیم قرآنی بود؛ مفاهیمی که ارتباط عمیقی با زندگی جمعی و اجتماعی انسان‌ها دارند، مسائلی همچون ایمان، کفر و شرک نه‌تنها در زندگی فردی بلکه در ساحت اجتماعی معنا پیدا می‌کنند، نبوت نیز پیام عدالت‌طلبانه‌ای را به همراه داشت و عملکرد اجتماعی اسلام با عناصری مانند قسط و دفاع از حقوق انسانی گره خورده است.
این استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه برای بخش‌هایی از جامعه دینی که در معرض تأثیرگذاری اندیشه‌های رقیب قرار داشتند، مباحث فلسفی جایگاه ویژه‌ای پیدا کرد، گفت: اما به نظر می‌رسد برای عموم دینداران نیاز به رویکرد اجتماعی- اسلامی بارزتر بوده است، بحث‌هایی که توسط برخی اساتید مانند اصول فلسفه و روش رئالیسم مطرح می‌شد هرچند ارزشمند و ضروری بودند، اما مکمل رویکرد اجتماعی محسوب می‌شدند.
لزوم تکامل رویکردهای حوزه برای پاسخ به نیازهای معاصر
حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا با تاکید براینکه بر اساس شرایط فعلی حوزه علمیه تنها تمرکز بر دروس سنتی مانند مکاسب، کفایه و وسایل کافی نیست، بیان کرد: هرچند این مباحث ضروری است و باید مورد توجه قرار گیرد اما طلبه‌ها باید نگاهی فراگیرتر به پیام‌های اجتماعی و تاریخی دین اسلام داشته باشند، با تحولات اجتماعی گسترده‌ای که امروز شاهد آن هستیم باید دقت بیشتری در حفظ و هدایت این حرکت‌های عظیم صورت گیرد، مانند سواری که با سرعت اسب می‌تازد، اگر با دقت عمل نکند خطر سقوط برایش جدی‌تر است.
وی با بیان اینکه حضرت امام(ره) تأکید داشتند که شکست احتمالی انقلاب می‌تواند ضربه‌ای مهلک به اسلام وارد کند، بیان کرد: این حرکت قدرت‌مند نمی‌تواند نادیده گرفته شود و طلبه‌ها باید با تقویت نگاه اجتماعی خود نسبت به قرآن و اسلام نقش مؤثرتری ایفا کنند.
این استاد حوزه و دانشگاه اظهار کرد: همان‌طور که در مقدمه‌هایی که توسط رهبر معظم انقلاب نوشته شده آمده، پیش‌بینی بسیاری از این تحولات دشوار بود، اما حالا که این تغییرات رخ داده‌اند پرداختن به ایده‌ها برای هدایت بهتر جامعه بسیار ضروری‌تر است، طی 40 سال گذشته یک گام بزرگ برداشته شده است؛ اما برای پیشرفت بیشتر نیاز به گام‌های بعدی است، بررسی نقش حوزه پیش از انقلاب و شرایط طلبه‌ها در آن دوران نیز می‌تواند افق روشنی برای آینده آن‌ها فراهم کند.
حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا افزود: مفاهیمی که اساس این حرکات را تشکیل داده‌اند باید بازشناسی شوند تا بر مبنای آن‌ها حرکت‌های جدید و مؤثری سامان یابد، توجه به چنین مباحثی برای حفظ مسیر انقلاب و تقویت بنیان‌های فکری بسیار مهم است.