تحول علمی در انرژی؛ مسیر تازه جهان به‌سوی آینده‌ای پایدار

کرمان رصد - ایسنا / جهان با سرعت به‌سوی انرژی‌های تجدیدپذیر حرکت می‌کند و فناوری‌های نوین، نقش کلیدی در شکل‌دهی آینده‌ای پایدار ایفا می‌کنند.
بیست‌ونهم اسفند یادآور یکی از مهم‌ترین تحولات اقتصادی و سیاسی ایران است؛ روزی که صنعت نفت از سلطه شرکت‌های خارجی خارج شد و در اختیار ملت ایران قرار گرفت. تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت در سال 1329 که با تلاش‌های دکتر محمد مصدق و همراهی گسترده مردم و مجلس شورای ملی انجام شد، نقطه عطفی در تاریخ کشور به‌شمار می‌رود. این تصمیم نه‌تنها استقلال اقتصادی ایران را تقویت کرد، بلکه زمینه‌ساز تحولات گسترده‌ای در حوزه انرژی و سیاست‌های نفتی شد، اما امروز، صنعت نفت دیگر تنها به استخراج و پالایش محدود نیست. فناوری‌های نوین، مسیر این صنعت را تغییر داده و آن را به یک حوزه پیچیده و پیشرفته تبدیل کرده‌اند. پیشرفت‌های قابل توجهی در زمینه‌هایی همچون هوش مصنوعی، اینترنت اشیا، بلاکچین، نانوفناوری، رباتیک و انرژی‌های نوین به وجود آمده است که تأثیر چشمگیری بر بهره‌وری، ایمنی و پایداری این صنعت گذاشته‌اند.
هوش مصنوعی به یکی از ابزارهای کلیدی در مدیریت و بهره‌برداری از میادین نفتی تبدیل شده است. تحلیل داده‌های زمین‌شناسی، بهینه‌سازی حفاری، پیش‌بینی تقاضای بازار و تشخیص نشت نفت از خطوط لوله، از جمله کاربردهای هوش مصنوعی در این صنعت هستند. اینترنت اشیا نیز با اتصال تجهیزات و زیرساخت‌های نفتی، امکان نظارت هوشمند بر فرآیندها را فراهم کرده و هزینه‌های عملیاتی را کاهش داده است.
فناوری بلاکچین نیز تحول بزرگی در شفافیت و امنیت معاملات نفتی ایجاد کرده است. با استفاده از این فناوری، قراردادهای هوشمند می‌توانند معاملات را بدون نیاز به واسطه انجام دهند، که این امر باعث کاهش فساد، هزینه‌ها و زمان پردازش تراکنش‌ها می‌شود.
در حوزه حفاری، استفاده از ربات‌های هوشمند و نانوفناوری باعث کاهش هزینه‌ها و افزایش کارایی شده است، همچنین، روش‌های نوین مانند حفاری افقی و استخراج نفت از منابع غیرمتعارف (نظیر نفت شیل) به کشورهای تولیدکننده نفت امکان داده است که منابع جدیدی را کشف و بهره‌برداری کنند.
با وجود این پیشرفت‌ها، صنعت نفت ایران در مسیر بهره‌گیری از فناوری‌های نوین با چالش‌هایی روبه‌رو است. تحریم‌های اقتصادی، کمبود سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و وابستگی به روش‌های سنتی، از جمله موانعی هستند که می‌توانند توان رقابتی ایران را کاهش دهند. در چنین شرایطی، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های جدید، گسترش همکاری‌های علمی و صنعتی، و توسعه زیرساخت‌های دیجیتال می‌تواند راه‌گشای آینده‌ای پایدار و پیشرفته برای این صنعت باشد.
روز ملی شدن صنعت نفت، صرفاً یک واقعه تاریخی نیست، بلکه یادآور مسئولیت بزرگی است که بر عهده سیاست‌گذاران و متخصصان این حوزه قرار دارد. آینده این صنعت دیگر فقط در گرو منابع زیرزمینی نیست، بلکه وابسته به نوآوری، فناوری و دانش روز است. بهره‌گیری از تحولات دیجیتال و فناورانه، می‌تواند ایران را در مسیر رقابت جهانی حفظ کرده و جایگاه آن را در بازارهای بین‌المللی تقویت کند.

ساسان صفریان، دکترای مدیریت و آینده‌پژوهی انرژی به ایسنا می‌گوید: نفت دیگر مانند گذشته به‌عنوان یک منبع استراتژیک تعیین‌کننده در سیاست‌های جهانی محسوب نمی‌شود. بسیاری از کشورها، وابستگی خود را به این منبع کاهش و سیاست‌های کلان خود را به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر سوق داده‌اند. نمونه بارز این تغییر، سیاست‌های اتحادیه اروپا در قبال انرژی روسیه است. با وجود قطع صادرات گاز روسیه به اروپا، بحران جدی‌ای رخ نداد، چراکه کشورها از قبل روی کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی کار کرده بودند. در این راستا، کشورهای حاشیه خلیج فارس، از جمله عربستان سعودی و امارات متحده عربی، به‌خوبی درک کرده‌اند که در آینده، نفت دیگر یک برگ برنده انحصاری نخواهد بود. به همین دلیل، سرمایه‌گذاری‌های کلانی در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر انجام داده‌اند تا همچنان جایگاه خود را در بازار انرژی جهانی حفظ کنند. متأسفانه، ایران از این روند عقب مانده و همچنان وابستگی بالایی به درآمدهای نفتی دارد، بدون آنکه یک برنامه استراتژیک منسجم برای توسعه انرژی‌های نو داشته باشد.
وی با بیان اینکه ایران از پتانسیل فوق‌العاده‌ای در زمینه تولید برق از منابع تجدیدپذیر برخوردار است، می‌افزاید: با بیش از 300 روز آفتابی در سال و ظرفیت عظیم باد در برخی مناطق، این کشور می‌توانست یکی از پیشگامان تولید انرژی خورشیدی و بادی در منطقه باشد، اما در عمل، میزان سرمایه‌گذاری دولت در این حوزه بسیار محدود بوده و سیاست‌های اجرایی نیز ضعیف و ناکارآمد بوده‌اند.
دکترای مدیریت و آینده‌پژوهی انرژی ادامه می‌دهد: مشکلات کلیدی در این حوزه عبارتند از تخصیص ندادن بودجه کافی برای توسعه نیروگاه‌های خورشیدی و بادی، موانع اداری و حمایت نکردن از سرمایه‌گذاران بخش خصوصی، مقاومت نهادهای دولتی، به‌ویژه شرکت‌های برق منطقه‌ای، در برابر تغییرات، ضعف قوانین و نبود یک سیاست جامع و الزام‌آور برای توسعه انرژی‌های پاک. در حالی‌که بسیاری از کشورها، از جمله همسایگان ایران، با ارائه مشوق‌های مالی و وام‌های حمایتی، مردم را به استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر ترغیب کرده‌اند، در ایران نه‌تنها چنین مشوق‌هایی وجود ندارد، بلکه بسیاری از پروژه‌های مربوط به این حوزه با موانع بوروکراتیک مواجه می‌شوند.
صفریان اظهار می‌کند: یکی دیگر از مشکلات اساسی، ناکارآمدی صنعت نفت ایران و فرسودگی تجهیزات و فناوری‌های مورداستفاده در صنایع بالادستی و پایین‌دستی است. درحالی‌که کشورهای پیشرفته، حتی در بخش‌های سنتی صنعت نفت، به سمت استفاده از تکنولوژی‌های نوین و بازیافت انرژی حرکت کرده‌اند، ایران همچنان بخش قابل‌توجهی از منابع خود را هدر می‌دهد. نمونه بارز این مشکل، سوزاندن حجم بالایی از گازهای همراه نفت است که می‌توانستند به محصولات ارزشمندی تبدیل شوند. در این بخش نیز نیاز به یک سیاست‌گذاری جامع و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین وجود دارد تا از این منابع ارزشمند به‌صورت بهینه استفاده شود.

وی ادامه‌ می‌دهد: هوش مصنوعی به‌سرعت در حال نفوذ به تمامی حوزه‌های صنعتی، از جمله انرژی و نفت است. کشورهای پیشرفته از این فناوری برای بهینه‌سازی استخراج، پالایش و توزیع انرژی استفاده می‌کنند. بااین‌حال، هنوز هیچ کشور تولیدکننده بزرگ نفت، مانند عربستان، روسیه یا کویت، به‌صورت گسترده و ساختاریافته از هوش مصنوعی در این صنعت استفاده نکرده است. در ایران نیز هنوز زیرساخت‌های لازم برای بهره‌گیری از هوش مصنوعی در صنعت نفت وجود ندارد. این فناوری می‌تواند در بخش‌هایی مانند مدیریت هوشمند مخازن، بهینه‌سازی فرآیندهای پالایشگاهی و پیش‌بینی تقاضا و عرضه انرژی مؤثر باشد، اما تا زمانی که یک سیاست‌گذاری منسجم در این زمینه تدوین نشود، استفاده گسترده از آن ممکن نخواهد بود.
دکترای مدیریت و آینده‌پژوهی انرژی می‌افزاید: یکی از مهم‌ترین مشکلات در حوزه انرژی ایران، نبود یک استراتژی ملی و یکپارچه است. هر یک از نهادهای دولتی مرتبط، از وزارت نیرو گرفته تا وزارت نفت و سازمان‌های مرتبط با انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌صورت مستقل و ناهماهنگ عمل می‌کنند. درحالی‌که بسیاری از کشورهای منطقه، برای هماهنگی بهتر، حتی وزارتخانه‌هایی اختصاصی برای انرژی‌های نو یا هوش مصنوعی تأسیس کرده‌اند، در ایران همچنان سیاست‌گذاری‌ها به‌صورت سنتی و جزیره‌ای انجام می‌شود.
صفریان با بیان اینکه ایران باید به‌جای تکیه بر درآمدهای نفتی، از این منابع برای سرمایه‌گذاری در صنایع دیگر، به‌ویژه انرژی‌های تجدیدپذیر، استفاده کند، می‌گوید: نیاز به نوسازی فناوری‌ها، جلوگیری از هدررفت منابع و استفاده از روش‌های نوین استخراج و پالایش وجود دارد. دولت باید سرمایه‌گذاری‌های کلانی در این بخش انجام داده و با ارائه مشوق‌های مالی، مشارکت بخش خصوصی را افزایش دهد. ایجاد یک وزارتخانه مستقل برای انرژی‌های تجدیدپذیر یا تدوین یک قانون جامع برای هماهنگی میان نهادهای مختلف ضروری است. باید زیرساخت‌های لازم برای بهره‌گیری از هوش مصنوعی در مدیریت و بهینه‌سازی صنایع نفت و انرژی فراهم شود.

وی در پایان اظهار می‌کند: اگر این اقدامات به‌صورت جدی و با برنامه‌ریزی مدون انجام نشود، ایران نه‌تنها از رقابت جهانی عقب می‌ماند، بلکه در آینده‌ای نه‌چندان دور با بحران‌های شدید انرژی، کاهش درآمدهای ارزی و افزایش مشکلات اقتصادی مواجه می‌شود.
ایران در شرایط کنونی با چالش‌های زیادی در حوزه انرژی روبه‌روست. در حالی که جهان به سمت استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و فناوری‌های نوین پیش می‌رود، ایران هنوز وابستگی زیادی به منابع سنتی نفت و گاز دارد. برای تضمین آینده‌ای پایدار، ضروری است که کشور به سرعت به سمت سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نو و انرژی‌های پاک حرکت کند و از پتانسیل‌های عظیم خود در این حوزه بهره‌برداری بهینه انجام دهد. بدون تغییر در رویکردها و اتخاذ استراتژی‌های علمی و نوآورانه، ایران در رقابت جهانی عقب خواهد ماند.