چاپ

کرمان رصد - در عصری که جهان با چالش‌های پیچیده فرهنگی، اجتماعی، و زیست محیطی روبه‌روست، بازخوانی اندیشه‌های سعدی همچون چراغی فروزان، راهنمای انسان برای یافتن مسیر «انسانیت» است. این یادداشت می‌کوشد با نگاهی به زندگی، آثار، و اندیشه‌های این استاد سخن، گوشه‌ای از عظمت او را بازگو کند.
سعدی در قرن هفتم هجری (اوایل سده سیزدهم میلادی) در شیراز، شهری که خود مهد فرهنگ و ادب بود، زاده شد.
بیشتر بخوانید: اخبار روز خبربان
سال تولد او را میان 606 تا 615 هجری قمری دانسته‌اند. او در دوران کودکی پدر را از دست داد و تحت حمایت اتابکان فارس قرار گرفت. سعدی برای تحصیل علوم دینی و ادبی به نظامیه بغداد رفت، که در آن زمان یکی از مراکز مهم علمی جهان اسلام بود. سفرهای سعدی، که نزدیک به سه دهه به طول انجامید، نقشی کلیدی در شکل گیری شخصیت او داشت. او از شام تا حجاز، از شمال آفریقا تا آسیای صغیر سفر کرد و با مردمانی از فرهنگ‌ها و ادیان گوناگون آشنا شد. این سفرها نه‌ تنها بینش او را گسترش داد، بلکه هسته اصلی اندیشه‌های انسان محورانه‌اش را نیز شکل داد. در بازگشت به شیراز، سعدی دو شاهکار خود، گلستان و بوستان، را خلق کرد که امروز از آن‌ها به عنوان «دو کتابِ یک دل» یاد می‌شود.
گلستان و بوستان؛ گنجینه حکمت
بوستان (1257 میلادی)، سروده شده به وزن مثنوی، 10 باب دارد و سرشار از پندهای اخلاقی است. سعدی در این اثر، مفاهیمی چون عدالت، تواضع، عشق، و قناعت را با زبانی ساده و دلنشین بیان می‌کند.
در باب هشتم بوستان می‌خوانیم: «بنی آدم اعضای یکدیگرند / که در آفرینش ز یک گوهرند»؛ این بیت، که امروز بر سر در سازمان ملل متحد نقش بسته، نشان دهنده جهان بینیِ فراتر از مرزهای دینی و قومی سعدی است.
گلستان (1258 میلادی)، نوشته شده به نثر آهنگین و آمیخته با شعر، هشت باب دارد و ترکیبی از حکایت‌های کوتاه و پندهای عمیق است. سبک منحصربه‌فرد سعدی در گلستان، که در آن نثر را با شعر درهم می‌آمیزد، الگویی برای نثر فارسی پس از او شد. گلستان نه تنها در ایران، که در اروپای قرون وسطی نیز مورد توجه قرار گرفت و به زبان‌های لاتین، فرانسوی، و آلمانی ترجمه شد.
هنر سخنوری؛ زبان سعدی، زبان زندگی
سعدی را «استاد سخن» می‌نامند، زیرا او زبان فارسی را به اوجِ زیبایی و رسایی رساند. اشعار او ترکیبی است از سادگی و عمق، به‌ گونه‌ای که هر خواننده‌ای، از عامی تا فیلسوف، می‌تواند لایه‌هایی از معنا را در آن بیابد. سعدی در غزلیاتش عشق زمینی و آسمانی را درهم می‌تند و در قطعات و رباعیاتش پندهای اخلاقی را با طنزی ظریف همراه می‌کند.
نکته قابل توجه در سبک سعدی، توجه به «زبان مردم» است. او از اصطلاحات روزمره و ضرب المثل‌ها بهره می‌برد تا پیام‌هایش را به قلب مخاطب برساند.
برای نمونه، در گلستان می‌نویسد: «نگویند مرا شیخ اهل هنر / مگر مست شود گوشه گیرم به زَنَر»؛ این عبارت، که با طنزی دلنشین همراه است، نشان می‌دهد سعدی حتی در بیان مفاهیم جدی، از شوخ طبعی غافل نبوده است.
انسان‌گرایی؛ فلسفه‌ای برای همه دوران
سعدی را می‌توان نخستین «اومانیست» ادبیات فارسی دانست. او در روزگاری که جنگ‌های صلیبی و تعصبات مذهبی جهان را فراگرفته بود، از همدلی، مدارا، و احترام به انسان‌ها سخن می‌گفت. در حکایتی از گلستان، سعدی داستان اسیرشدن خود به دست صلیبیون را روایت می‌کند و می‌گوید چگونه با دانش خود جانش را نجات داد. این حکایت نشان می‌دهد او حتی در سخت‌ترین شرایط، به گفت و گو و خردورزی باور داشت.
تاکید سعدی بر عدالت و رسیدگی به محرومان نیز در آثارش آشکار است. در بوستان، از پادشاهی می‌گوید که به جای عیش و نوش، شب‌ها به صورت ناشناس در شهر می‌گردد تا از دردِ رعیت آگاه شود. این نگاه، درخواستی است از حاکمان تا مسئولیت خود را در قبال مردم فراموش نکنند.
سعدی در جهان؛ از گوته تا امروز
آوازه سعدی به فراسوی مرزهای ایران رسید. یوهان ولفگانگ فون گوته، شاعر بزرگ آلمانی، در اثر مشهورش دیوان شرقی-غربی، از سعدی الهام گرفت و او را «شاعری حکیم» نامید.آندره ژید، نویسنده فرانسوی، گلستان را «کتابی که هرگز خاک نمی‌خورد» توصیف کرد. حتی در ادبیات روسی، الکساندر پوشکین تحت تاثیر سعدی قرار داشت.
امروز بیش از 300 نسخه خطی از گلستان و بوستان در کتابخانه‌های جهان نگهداری می‌شود و اشعار سعدی به ده‌ها زبان ترجمه شده است. در سال 2021، سازمان یونسکو به پاس نقش سعدی در ترویج صلح، سالروز تولد او را در تقویم جهانی ثبت کرد.
سعدی و ایران امروز؛ چراغ راه فردا
در ایران معاصر، سعدی همواره نماد هویت ملی و فرهنگی بوده است. آرامگاه او در شیراز، که به سبکی معماری تلفیقی از سنت و مدرنیته ساخته شده، هر ساله پذیرای هزاران گردشگر داخلی و خارجی است. دانشگاه‌ها و مراکز علمی نیز با برگزاری همایش‌های بین‌المللی، اندیشه‌های او را بررسی می‌کنند.
اما مهمتر از همه، سعدی در دل مردم ایران جای دارد. ضرب‌المثل‌های برگرفته از آثارش بخشی از گفتار روزمره مردم است. برای نمونه، وقتی کسی از سود کمک به دیگران می‌پرسد، پاسخ می‌دهند: «سعدی گفت: چراغِ مرده بر می‌دارند / که تا روشنایی به کارِ دیگران آید».
درس‌هایی برای جهان امروز
جهان امروز با بحران‌هایی چون نابرابری، تغییرات اقلیمی، و جنگ روبه‌روست. سعدی در چنین شرایطی چه می‌گوید؟
- صلح‌طلبی: سعدی در گلستان مینویسد «سعدیا! دشمنی نیکو نباشد/گرت با دوستان مهر است، چه با دشمنان ستیز؟»
- محیط زیست: او در بوستان از احترام به طبیعت سخن می‌گوید «درخت دوستی بنشان که کام دل به بار آرد».
- عدالت اجتماعی: «پادشاها! عدل پیشه کن که ملک بی‌عدل نپاید روزی».
این پیام‌ها نشان می‌دهد سعدی نه متعلق به گذشته، که معلمی برای آینده است.
چگونه سعدی را به نسل جدید معرفی کنیم؟
برای زنده نگه داشتن میراث سعدی، باید راه‌های نوین ارتباطی از سوی متولیان فرهنگی و آموزشی بکار گرفته شود:
1. استفاده از فضای مجازی: انتشار کلیپ‌های کوتاه از حکایت‌های او با زیرنویس‌های چندزبانه.
2. بازنویسی آثار: تدوین گلستان و بوستان به زبان ساده برای نوجوانان.
3. هنرهای نمایشی: ساخت فیلم‌ها یا تئاترهای الهام گرفته از زندگی و داستان‌های سعدی.
4. ترجمه‌های جدید: همکاری با مترجمان جهانی برای انتقال ظرافت‌های کلام سعدی به زبان‌های دیگر.
سعدی؛ میراث ماندگار بشریت
سعدی شیرازی نه تنها شاعر ایران، که شاعر جهان است. او به ما آموخت که انسانیت بالاتر از هر مرز است و خرد، تنها سلاحی است که تاریکی را از میان می‌برد.
در روز بزرگداشت این استاد سخن، بیاییم بار دیگر گلستان و بوستان را بخوانیم و از آن‌ها الهام بگیریم تا جهانی انسانی‌تر بسازیم. همانگونه که خودش می‌گوید: «جهان پیر است و بی‌بهره نباشد / از این افسانه‌ها گوشی که بشنود»