بزرگنمايي:

کرمان رصد - دنیای اقتصاد / «هوش مصنوعی؛ چالش‌ها و فرصت‌ها» عنوان یادداشت روز در روزنامه دنیای اقتصاد به قلم احمدرضا سازگارنژاد است که می‌توانید آن را در ادامه بخوانید:
سال گذشته یکی از پرماجراترین سال‌های هوش مصنوعی از ابتدای پیدایش این فناوری در دهه 50 و 60 میلادی تاکنون بوده است. در سالی که گذشت هماوردی‌های بین‌المللی پیرامون هوش مصنوعی از سطح فناوری و رقابت‌ شرکت‌ها فراتر رفت و ابعاد ژئوپولیتیکال پردامنه‌تری یافت.
 از معرفی کلان پروژه 500میلیارد دلاری استارگیت (Stargate) در آمریکا با محوریت شرکت ‌‌OpenAI گرفته تا نشست پاریس در فرانسه و اعلام سرمایه‌گذاری اتحادیه اروپا برای توسعه «کارخانه‌های هوش مصنوعی» و معرفی DeepSeek که نشان از قدرت فناورانه بالای شرکت‌های چینی در رقابت جهانی هوش مصنوعی است. در ایران نیز امسال شاید مهم‌ترین سال فناوری هوش مصنوعی از ابتدای توجهات به این فناوری باشد. در این یادداشت کوتاه تلاش می‌کنم تا مروری بر سیاستگذاری‌های هوش مصنوعی ایران در یک سال اخیر داشته باشم و در پایان نقدی بر آنچه بر ما رفت و پیش‌بینی‌ای برای آینده‌ای که در پیش است، ارائه دهم.
بازار
در ادامه به پنج رویداد سیاستی مهم در یک سال گذشته اشاره خواهم کرد. این پنج رویداد کل واقعیت سیاستگذاری هوش مصنوعی ایران در سالی که گذشت نیستند؛ اما به زعم نگارنده، نقاط کلیدی و اثرگذاری یک سال اخیر بوده‌اند:
سند ملی هوش مصنوعی
یکی از مهم‌ترین رویدادها در سالی که گذشت رونمایی از سند ملی هوش مصنوعی ایران بود. این سند که توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید، مسیر آینده ایران در هوش مصنوعی را طراحی و تصویر کرد. با رونمایی از این سند، نقدهای فراوان و سازنده‌ای توسط صاحب‌نظران دانشگاهی‌، کسب‌وکارها و شرکت‌های فعال در اکوسیستم هوش مصنوعی و حتی سایر نهادها و ارگان‌های دولتی به رویکرد کلی این سند مطرح و باعث شد تا مشروعیت و پذیرش عمومی این سند تا حدی مورد خدشه قرار گیرد. سندی که بنا بود برنامه جامع کشور برای حوزه هوش مصنوعی باشد، هم‌اکنون کمتر مورد توجه و اشاره سیاستگذاران و فعالان اقتصادی هوش مصنوعی قرار دارد و نحوه نگارش ‌کلی‌گویانه آن این امکان را فراهم کرده است تا تقریبا هر سیاستی را بتوان ذیل آن تعریف و توجیه کرد.
تاسیس سازمان ملی هوش مصنوعی
مرکز ملی هوش مصنوعی که در اسفندماه سال1402 با حکم رئیس‌‌جمهور تاسیس شد، در تیرماه سال1403 همراه با تصویب سند ملی هوش مصنوعی، به سازمان ملی هوش مصنوعی تغییر نام داد و عهده‌دار فناوری هوش مصنوعی و ابعاد گوناگون آن در کشور شد. این سازمان که بنا بود با الگوگیری از ستاد نانو به‌عنوان یک ستاد فناوری‌محور، نقش هماهنگ‌کننده میان ارکان مختلف دولت، بخش خصوصی و دانشگاهی در کشور را داشته باشد، تاکنون موفق به تصویب اساسنامه خود نشده است. به‌رغم رسمیت‌ یافتن و همه تلاش‌های ابتدایی این سازمان برای اثرگذاری بر اکوسیستم هوش مصنوعی با انعقاد تفاهم‌نامه‌های همکاری با ذی‌نفعان مختلف، به علت عدم تصویب اساسنامه و مشخص نبودن بودجه و دایره اختیارات و فعالیت‌ها، هنوز کارکرد شفافی در اکوسیستم هوش مصنوعی کشور ندارد و این خطر وجود دارد که مشابه تجارب قبلی تبدیل به یک نهادسازی بی‌مورد مشابه سایر تجارب نهادی در کشور شود.
گزارش شاخص‌های هوش مصنوعی ایران
گزارش شاخص‌های هوش مصنوعی در آذر سال گذشته توسط مرکز استراتژی و تحول هوش مصنوعی دانشگاه شریف رونمایی شد. این گزارش به بررسی داده‌محور وضعیت ایران در ابعاد گوناگون فناوری هوش مصنوعی پرداخت. بر اساس یافته‌های این گزارش، ایران در حال حاضر از نظر علمی پس از عربستان در جایگاه دوم منطقه قرار دارد و با ادامه روند فعلی در 3-2سال آینده به جایگاه سوم منطقه سقوط خواهد کرد. این یافته کلیدی خلاف درک عمومی از وضعیت علمی هوش مصنوعی در کشور است. همچنین بر اساس یافته‌های این گزارش، ایران در کاربردی‌سازی فناوری حداقل 7سال از میانگین کشورهای جهان فاصله دارد. از نظر حجم بازار، با احتساب نرخ‌های حقیقی، این بازار از سال1396 با شیب اندکی کوچک شده است. شاید کلیدی‌ترین مزیت ایران در حال حاضر، ظرفیت بالای توسعه‌دهندگان هوش مصنوعی است که ایران پس از ترکیه در جایگاه دوم منطقه قرار دارد. همچنین ایران از نظر سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی با اختلاف آخرین کشور منطقه در نمونه مورد بررسی است و دسترسی ایران به زیرساخت‌های پردازشی به‌روز نیز با محدودیت‌های جدی مواجه است. مهم‌ترین کارکرد این گزارش در سالی که گذشت، کمک به سیاستگذاری داده‌محور با شناخت وضعیت فعلی در زمینه هوش مصنوعی بوده است.
آزمایشگاه ملی هوش مصنوعی
آزمایشگاه هوش مصنوعی به‌عنوان فضایی برای توسعه فناوری‌های پایه و کلیدی با رویکردی کاملا علمی در قالب تفاهم‌نامه سازمان ملی هوش مصنوعی و دانشگاه تهران تاسیس شده است. بر اساس این تفاهم‌نامه، در قالب قرارداد BOT 10ساله، سازمان ملی هوش مصنوعی ایران علاوه بر تعهدات عادی، بخشی از سهام این آزمایشگاه را به دانشگاه تهران و دانشکدگان فنی واگذار خواهد کرد. همچنین بر اساس مصاحبه‌های مسوولان مرتبط می‌توان برداشت کرد زیرساخت پردازشی با کیفیت یکی از رکن‌های اساسی و مزیت‌های کلیدی آزمایشگاه ملی هوش مصنوعی خواهد بود که به پژوهشگران امکان توسعه علمی لبه فناوری را می‌دهد و می‌تواند عقب‌ماندگی‌های علمی در حوزه هوش مصنوعی را جبران کند و فضایی برای همکاری‌های بین‌المللی نیز فراهم آورد.
پروژه سکوی ملی هوش مصنوعی
شاید کلیدی‌ترین اقدام عملیاتی در سالی که گذشت، کلان‌پروژه سکوی ملی هوش مصنوعی با حمایت معاونت علمی و فناوری و با اجرای گروهی از استادان و پژوهشگران هوش مصنوعی دانشگاه صنعتی شریف بوده است. مشابه بسیاری از پروژه‌ها در کشور، هنوز مستندی از طراحی فنی یا چرایی نیاز به این پروژه منتشر نشده است و ارزیابی عملکرد آن برای متخصصان هوش مصنوعی در حال حاضر تقریبا ناممکن است. بر اساس مصاحبه‌های مطرح‌شده توسط مسوولان پروژه و دکتر افشین، معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری قرار است این سکو به بستری برای شرکت‌های داخلی تبدیل شود تا بدون نیاز به فناوری‌های خارجی بتوانند تمام نیازهای فناورانه و پایه‌ای خود را از طریق این سکو در قالب APIها مرتفع سازند. مسوولان پروژه و معاونت علمی معتقدند که با عملیاتی‌سازی این سکو در پایان سال1404 (نسخه دموی این محصول 25اسفند1403 رونمایی شد)، حجم بازار هوش مصنوعی در ایران به 40هزار میلیاردتومان خواهد رسید و 2000شرکت می‌توانند از خدمات آن بهره‌مند شوند.
نقدی بر سیاست‌های کلان هوش مصنوعی در سالی که گذشت
به نظر می‌رسد در حال حاضر سه خطر جدی آینده سیاستگذاری هوش مصنوعی در ایران را تهدید می‌کند. نخست، درک فنی-ابزاری (Techno-Rational/Instrumental) از هوش مصنوعی و درک مدرنیزاسیونی (Modernization) نسبت به مفهوم توسعه یکی از مسائل اصلی است. این نگرش نسبت به فناوری به وضوح در توسعه هوش مصنوعی در دانشگاه یا آزمایشگاهی مستقر در دانشگاه به واسطه استادان به‌عنوان متخصصان فنی قابل مشاهده است. این نگرش به فناوری، ابعاد اقتصادی-اجتماعی توسعه هوش مصنوعی و ضرورت توسعه آن در بستر ساختارهای محلی و سیستم نهادی را نادیده می‌گیرد یا ارزشی حداقلی برای آن قائل است. از سوی دیگر، نگرش مدرنیزاسیون، فناوری را به‌عنوان ابزاری خنثی برای توسعه اقتصادی و افزایش بهره‌وری در نظر می‌گیرد. ترکیب این دو نگرش به فناوری و توسعه، فرآیند توسعه فناورانه را با چالش‌های جدی مواجه می‌کند.
به‌رغم آنکه دهه‌هاست ادبیات سیاستگذاری علم و فناوری در دنیا از این نگرش‌های ساده‌انگارانه نسبت به توسعه فناوری عبور کرده ولی ظاهرا این نگاه مهندسی‌محور به توسعه، هنوز با قوت در سیاست‌های کلان کشور پابرجاست.
عامل دوم، سردرگمی سیاستی و رقابت نهادی میان معاونت علمی و سازمان ملی هوش مصنوعی است. بر این اساس، در حال حاضر تکلیف سیاستگذاری هوش مصنوعی در کشور مشخص نبوده و ظاهرا نهادهای رقیب از طریق فعالیت‌های گوناگون، به‌عنوان مثال تعریف پروژه‌ها یا انعقاد تفاهم‌نامه‌ها به دنبال ایجاد مشروعیت نهادی و سیاسی برای سازمان متبوع خود هستند. این آشفتگی، عملا باعث تخریب منابع متقابل و سردرگمی تمام اجزای اکوسیستم هوش مصنوعی در کشور شده است.
مشکل اساسی سوم، نگرش خودکفایی فناوری است؛ به این معنی که ما باید تمام چرخ‌های فناوری را به‌گونه‌ای از نو اختراع کنیم که هیچ نیازی به خارج نداشته باشیم. این نگرش به خوبی در هر دو پروژه آزمایشگاه ملی هوش مصنوعی و سکوی ملی هوش مصنوعی هویداست. توسعه فناوری، به‌ویژه فناوری‌های عمومی چندمنظوره (General Purpose Technology) مانند هوش مصنوعی بدون ارتباطات بالای بین‌المللی، تقریبا محال است و تاکنون حتی یک نمونه موفق و پایدار در سطح جهان مشاهده نشده است. این حوزه، حوزه‌ای است که تنها می‌توان با پا گذاشتن روی شانه‌ بزرگان به توسعه معنادار در آن دست یافت.
آینده هوش مصنوعی در ایران
مجموع سیاست‌های اجراشده در سال گذشته و رویکردهایی که برای پیاده‌سازی این سیاست‌ها در نظر گرفته شده در کنار مشکلات ساختاری موجود در کشور، لازم می‌دارد که یک هشدار کلیدی به سیاستگذاران نسبت به وضعیت سیاستگذاری هوش مصنوعی و ادامه یافتن برنامه‌هایی که تا کنون پی گرفته‌ شده است، داده شود: عصر قرار گرفتن در بازی توسعه فناوری هوش مصنوعی (AI Development) به اتمام رسیده است و برندگان و بازندگان آن کم و بیش مشخص شده‌اند (2025-2020) و عصر به‌کارگیری و نفوذ فناوری هوش مصنوعی (AI Adoption) در کسب‌وکارها، اقتصاد و جامعه تازه آغاز شده است (2030-2025). اگر سیاستگذاران ما قصد ادامه دادن به برنامه‌ها و سیاست‌های فعلی را داشته باشند، در حال هماوردی در فاز اول رقابت هوش مصنوعی یعنی بازی توسعه هوش مصنوعی هستند که بی‌تردید منجر به عقب‌ماندگی بیشتر فناورانه کشور خواهد شد؛ چراکه در حال حاضر محدودیت ظرفیت‌ سرمایه‌گذاری، تحریم‌ها، مهاجرت نیروی کار و کاهش شدید نقل و انتقالات علمی و فناوری عملا امکان اتخاذ چنین مسیری به‌عنوان fast-follower را نمی‌دهد.
بنابراین پیشنهاد می‌شود سیاستگذاران علم و فناوری، به‌ویژه معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و سازمان ملی هوش مصنوعی، با بهره‌گیری از تجارب بین‌المللی و درک وضعیت حقیقی هوش مصنوعی در جهان، شناخت واقعی و نه شعاری ظرفیت‌ها و موقعیت کشور، فرمان سیاستگذاری را با چرخشی معنادار به سمت ایجاد مزیت و مهارت در به‌کارگیری فناوری هوش مصنوعی ببرند و از صرف بی‌دلیل و بی‌بازگشت منابع اندک توسعه فناوری کشور در ایجاد فناوری‌های پایه هوش مصنوعی به‌شدت بپرهیزند.