بزرگنمايي:

کرمان رصد - فرهیختگان /متن پیش رو در فرهیختگان منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
زینب مرزوقی| پزشکیان پشت تریبون و در کنار رئیس‌جمهور تاجیکستان می‌رود و ابیاتی از رودکی می‌خواند: «بوی جوی مولیان آید همی/ یاد یار مهربان آید همی....» سفر دوروزه مسعود پزشکیان به تاجیکستان شامگاه پنجشنبه در حالی پایان یافت که مقامات تاجیکستان، دیدار رئیس‌جمهور ایران را آغاز مرحله‌ای جدید در توسعه روابط دو کشور «دوست و برادر» خواندند. در کنار بیانیه مشترک رؤسای‌جمهوری ایران و تاجیکستان، مقامات دو کشور 22 توافق همکاری دیگر در بخش‌های گوناگون را امضا کردند. سفر پزشکیان به تاجیکستان بار دیگر یادآور ایده «ایران بزرگ» با محوریت زبان فارسی و «گفتمان نوروز در کشور‌های فارسی‌زبان» بود. در جریان اشتراکات فرهنگی و گفتمان نوروز نیز امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان در دیدار با رئیس‌جمهور ایران یادآور اشتراکات فرهنگی و اجتماعی ایران و تاجیکستان شد. امامعلی رحمان به پزشکیان گفت: «شما را دعوت می‌کنم که در جشن نوروز بیایید. ما برای همین هم روادید را برداشتیم. جشن نوروز ما یک جشن خانوادگی نیست، بلکه یک جشن عمومی و ملی است.» سفر رئیس‌جمهور ایران به تاجیکستان و اشاره رئیس‌جمهور تاجیکستان به اشتراکات فرهنگی میان این دو کشور و حتی شعرخوانی رئیس‌جمهور این دو کشور در کنار هم و گفت‌وگوی هر دو رئیس‌جمهور به زبان فارسی، بار دیگر می‌تواند بهانه‌ای برای بررسی نقش ایران به‌عنوان جلودار و پیشگام کشور‌های فارسی‌زبان باشد. اشتراکات فرهنگی مانند زبان، اعیادی مانند نوروز میان ایران و کشور‌های فارسی‌زبان حتی می‌تواند زمینه ارتباطات اقتصادی و سیاسی ایران و سایر کشور‌های فارسی‌زبان را مهیا کند و از طریق فرهنگ مشترک، به تحکیم ارتباطات سیاسی نیز برسیم.
تأکید رهبر انقلاب بر ارائه محتوای فارسی برای فارسی‌زبانان غیرایرانی
توجه به دیگر فارسی‌زبانان غیرایرانی به‌قدری پراهمیت است که رهبر معظم انقلاب در دیدار با مدیران مراکز استان‌های صداوسیما در اسفندماه سال 1370 به اهمیت ارائه محتوای مرتبط با همسایگان شرقی و غربی ما اشاره کرده و در این سخنرانی به صراحت بیان می‌کنند: «شما در خراسان برای مردم تاجیک -چه تاجیک‌های شمال افغانستان که فارسی‌زبانند، چه مردم تاجیکستان که الان بعد از 70، 80 سال دارند احساس فارسی بودن می‌کنند- برنامه پخش می‌کنید. هیجانی در آن مردم وجود دارد که می‌خواهند زبان فارسی را، زبان رودکی را -که متعلق به خودشان هم است- یا زبان شعرای برجسته و ادبای قدیمی ما را به خودشان نسبت دهند؛ این را شما باید توجه داشته باشید و جذب کنید. هرچه بشود برنامه‌ فارسی خوب پخش کنید، هرچه بشود به‌خصوص در آن منطقه از زبان فارسی صحیح و بدون غلط استفاده کنید، این به نفع ماست؛ یعنی به نفع همان هدف‌هایی است که عرض شد. حتی در ازبکستان و ترکمنستان عده‌ای فارسی‌زبان هستند؛ به مناسبت سیاست‌هایی که اتحاد جماهیر شوروی داشته، این‌ها تقسیم شده‌اند. سمرقند و بخارا جزو تاجیکستان نیست؛ ولی زبانشان تاجیکی و فارسی است. فارسی‌زبان‌هایی که الان در منطقه‌ آسیای‌میانه هستند، متفرقند و در یک‌جا جمع نیستند.» قدمت این سخنرانی مقام‌معظم‌رهبری و اشاره ایشان به کار فرهنگی با محوریت زبان فارسی برای جذب فارسی‌زبانان غیرایرانی، نشان از اهمیت ماجرای «ایرانی فرهنگی» و گفتمان نوروز دارد. 
فرهنگ و زبان؛ زمینه همکاری بیشتر سیاسی و اقتصادی
اما در بررسی کارنامه ارتباط ایران با کشور‌های فارسی‌زبان، در وهله اول امری که باید به آن توجه کنیم این است که فاصله قابل توجه و فاحشی میان واقعیات موجود این سال‌ها و آنچه باید باشد، وجود دارد. در میان زبان‌شناسان معروف است که زبان، پل ارتباطی میان فرهنگ‌های مختلف است. با وجود اشتراک اصلی‌ترین مؤلفه فرهنگی یعنی زبان و جشن‌های ملی مانند نوروز، اما در تمام این سال‌ها از ظرفیت موجود غافل بوده‌ایم. اشتراکات فرهنگی میان ایران، تاجیکستان، بخشی از افغانستان، ازبکستان، آذربایجان و حتی بخش‌هایی از پاکستان و ترکمنستان اما تا به امروز نتوانسته‌ایم به خوبی، سردمدار کشور‌های فارسی‌گوی و فارسی‌زبان شویم. از این گذشته، اشتراکات فرهنگی می‌توانست مقدمه خوبی برای بهبود و تحکیم روابط سیاسی، اقتصادی و تجاری باشد. به معنای دیگر، بهتر این بود تا اشتراکات فرهنگی میان کشور‌های فارسی‌زبان غنیمت شمرده شود تا با توجه به وضعیت ایران در منطقه و نقش‌آفرینی او، هم‌پیمانان سیاسی بیشتری داشته باشیم. هرچند ارتباطات سیاسی فعلی ما بدون هیچ‌گونه تنش و به صورت متعادل است، اما تبدیل کشور همسایه‌ای که ازقضا هم‌زبان، هم‌فرهنگ و هم‌کیش است، می‌توانست به‌عنوان هم‌پیمان سیاسی، تأثیرگذاری بیشتری در نقش‌آفرینی ایران داشته باشد. 
بنابراین آنچه می‌توانست طی این سال‌ها اتفاق بیفتد؛ پیشبرد اهداف و همکاری‌های پیشرفته سیاسی، اقتصادی و تجاری با محوریت «ایران فرهنگی، زبان فارسی و ایران بزرگ» باشد. همکاری‌هایی که می‌توانست به نفع تمام کشور‌های فارسی‌زبان و با پیشگامی و پرچمداری ایران باشد. پرسش‌های اصلی در این رابطه این است که ظرفیت توسعه روابط با کشور‌های فارسی‌زبان چیست؟ در تمام این سال‌ها چه کار‌هایی برای پیشبرد اهداف سیاسی و فرهنگی‌مان باید انجام می‌شد و مهم‌تر از تمام این پرسش‌ها؛ ارتباط بهتر با کشور‌های فارسی‌زبان چه نقشی بر اثرگذاری ایران در منطقه دارد؟ 
موحدیان، مدرس دانشگاه و کارشناس مسائل بین‌الملل: رقبای ایران در منطقه قفقاز مرکزی تماشاگر نبودند
احسان موحدیان، مدرس دانشگاه و کارشناس مسائل بین‌الملل در ابتدا به این نکته اشاره کرد که بعد از فروپاشی شوروی در کشور‌های قفقاز و آسیای مرکزی فضایی ایجاد شد. موحدیان معتقد است: «ما اصولاً ایده خاصی برای اینکه بخواهیم در کشور‌های فارسی‌زبان حضور داشته باشیم نداشتیم.» وی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» گفت: «نه در زمینه توضیح فرهنگی و گسترش زبان فارسی و ایجاد یک اتحادیه فرهنگی، هویتی و تمدنی تلاش کردیم و نه در حوزه فعالیت‌های اقتصادی و تجاری وارد شدیم. درواقع، هیچ کار خاصی در این منطقه انجام ندادیم. اما رقبای ما، حقیقتاً تماشاگر نبوده‌اند. این کشور‌ها خیلی سریع وارد عمل شدند و هم در حوزه گفتمان فرهنگی و جعل هویت، تاریخ و تمدن فعالیت کردند و هم در زمینه تجاری وارد شدند. به‌طور خاص، ترکیه، اسرائیل، چین، روسیه، اروپا و آمریکا وارد این منطقه شدند؛ چرا‌که این منطقه حیاط‌خلوت است و منابع زیرزمینی، انرژی، اورانیوم و مناطق بادخیز برای انرژی تجدیدپذیر داشته و همچنین دسترسی خوبی به کشور‌های غربی که رقیب تلقی می‌شوند، دارد.» این کارشناس بین‌الملل ضمن اشاره به سخنرانی رهبر انقلاب در سال 70 و لزوم تولید محتوای فارسی برای فارسی‌زبانان غیرایرانی، تأکید داشت که در سطوح عالی، به ارتباط فرهنگی میان ایران و کشور‌های فارسی‌زبان توجه وجود داشت. وی ادامه داد: «برای مثال، رهبر انقلاب در همین سخنرانی تأکید می‌کنند تبلیغات دینی اگر به‌صورت منظم و مرتب در قفقاز و آسیای مرکزی ساماندهی شود نباید صرفاً به ظواهر دینی توجه شود. خیلی جالب است که می‌گویند اگر 30 سال پیش این حرف‌ها عمل می‌شد، امروز وضعیت به این شکل نبود. الان نه در غرب آسیا وضعیت خوبی داریم و نه در قفقاز.»
روایت ما از جهان ایرانی مانند ترکیه یک روایت تصنعی نیست
موحدیان همچنین به تاریخ‌سازی ترکیه و سوءاستفاده از عدم نقش‌آفرینی بهینه ایران اشاره کرد و گفت: «برخلاف اردوغان که مثلاً می‌خواهد جهان ترک را خلق کند، او با افرادی در این کشور‌ها در ارتباط است که نمی‌تواند با آن‌ها به زبان خود صحبت کند و مجبور است از مترجم استفاده کند. او باید بگوید که باید الفبای مشترک یا زبان مشترک بسازیم تا بتوانیم همدیگر را درک کنیم. این کشور‌ها نه شاعر مشترک دارند، نه فیلسوف مشترک. آنچه که این‌ها انجام می‌دهند این است که از فرهنگ ما را می‌دزدند، آن را به نام خودشان جعل می‌کنند تا اعتبار و تشخصی به فرهنگ ترکی قلابی خود بدهند. اما روایت ما از جهان ایرانی روایتی تصنعی نیست. ما نمی‌خواهیم مؤلفه‌های هویتی دیگران را بدزدیم یا ابتکار عمل را به زور در کشور‌هایی که ربطی به ما ندارند ایجاد کنیم. ما نه می‌خواهیم ایران بزرگ بسازیم و نه به روش‌های جعلی، تحریک قومیتی یا با آزار دیگران، بخواهیم مردم را به سمت خودمان جذب کنیم. این توانمندی‌هایی است که ما داریم. ظرفیت‌هایی داریم که متأسفانه از آن‌ها استفاده نمی‌کنیم. در مقابل ترکیه این ظرفیت‌ها را ندارد اما در تلاش است که آن‌ها را جعل و ایجاد کند.»
زبان فارسی علت وجودی ایران است
موحدیان ادامه داد: «ما یک جهان ترک داریم، یک جهان عرب داریم و زبان فارسی، علت وجودی ایران است. این زبان می‌تواند به ما کمک کند تا در برابر چالش‌ها ایستادگی کنیم. بنابراین، ما باید روایت کلانی از نوروز ایجاد کنیم که محوریت آن زبان فارسی است و درواقع قدرت زبان فارسی هویت، تاریخ، تمدن و فلسفه‌ای که پیشینیان ما از زبان فارسی تا هند و قلب آسیای مرکزی گسترش داده بودند. باید این روایت را دنبال کنیم و کشور‌های هم‌گروه باید به این روایت بپیوندند. به هر حال افغانستان را نمی‌توانیم ر‌ها کنیم. افغانستان به‌ویژه مناطق شمالی آن مانند هرات که فارسی‌زبان هستند، نقش کلیدی دارند. ازبکستان را نمی‌توانیم نادیده بگیریم؛ ازبکستانی که سمرقند و بخارا در آن هستند، بخشی از این مجموعه است. اگر ما نتوانیم در مقابل هویت‌سازی و تمدن‌سازی خطرناکی که ترکیه به راه انداخته بایستیم و توجه داشته باشیم که ترکیه درواقع تحت نفوذ انگلستان، اسرائیل و ناتو است باید خودمان جهان مدنظر خود را بسازیم. این کار با افزایش فعالیت‌ها در منطقه قفقاز جنوبی، آسیای مرکزی، افغانستان و مناطق تحت تأثیر ترکیه در سوریه و عراق ممکن است؛ به‌ویژه مناطقی که کرد‌ها یا علوی‌ها در آن‌ها هستند، می‌توانند به ما کمک کنند.»
باید به سمت شکل‌دهی اقتصادی مکمل برویم
این مدرس دانشگاه همچنین گفت: «در کشور‌های عربی هم مانند عمان که رویکرد دوستانه‌تری دارند می‌توانیم این اهداف را پیش ببریم. ما می‌توانیم یک منظومه همکاری ایجاد کنیم که در آن تعاملات اقتصادی و تجاری گسترده‌ای بین کشور‌ها برقرار شود و این همکاری‌ها به ما کمک کند تا به اهداف اقتصادی و امنیتی خود برسیم. ما باید به سمت شکل‌دهی اقتصاد‌های مکمل پیش برویم تا نیاز‌های یکدیگر را رفع کنیم و درمقابل تلاش‌های ترکیه برای جعل هویت و تاریخ و دربرابر تلاشی که برای خستگی ژئوپلیتیک ایران انجام می‌شود، ایستادگی کنیم. ما از ترکیه جلوتر هستیم زیرا دلبستگی فرهنگی، هویتی و زبانی عمیقی داریم. باید این روابط را تقویت کنیم و به‌سرعت به سمت همکاری‌های اقتصادی و امنیتی حرکت کنیم تا بتوانیم در برابر فشار‌ها و محاصره‌هایی که توسط کشور‌های غربی ایجاد می‌شود، ایستادگی کنیم. این شرایط با روی کار آمدن ترامپ و تلاش‌های سریع انگلیس برای محاصره ایران و نیز تلاش‌های نخست‌وزیر عراق برای رفتن به لندن و وزیر انگلیس برای مذاکره با اوکراین و ارمنستان تشدید شده است. این تلاش‌ها برای محاصره ایران و ایجاد فشار‌های ژئوپلیتیک علیه ایران در حالی است که ما با ابتکار عمل‌های خود می‌توانیم این روند را کند کنیم.»
نهاد‌های تصمیم‌گیر در حوزه اقتصادی درک راهبردی ندارند
او همچنین به ظرفیت اقتصادی پیش‌روی ایران نیز اشاره کرد: «کشور‌های آسیای مرکزی همه دسترسی به دریا ندارند و در خشکی محصور هستند. این کشور‌ها برای تعامل با دنیا و خروج از نفوذ طولانی‌مدت روسیه به دنبال راه‌هایی برای ارتباط با سایر کشور‌ها هستند. بهترین مسیر برای آن‌ها ایران است. ایران یک کشور یکپارچه با نظام گمرکی منظم و دسترسی‌های خوب است و از امنیت بالایی برخوردار است اما متأسفانه وقتی به این کشور‌ها توجه نمی‌کنیم و نه سرمایه‌گذاری در این منطقه انجام می‌دهیم و نه مسیر کریدور‌های تجاری را تکمیل می‌کنیم، این کشور‌ها مجبور می‌شوند به دنبال راه‌های دیگر برای ارتباط با دنیا بگردند. این‌طور نیست که ما دشمن آن‌ها باشیم، بلکه وقتی نیاز‌های آن‌ها برطرف نمی‌شود به‌طور طبیعی به دنبال مسیر‌های دیگر ‌می‌روند. یکی از جنبه‌های مشکل این است که نهاد‌های ما در حوزه‌های اقتصادی و فرهنگی که مسئول تصمیم‌گیری‌اند، درک راهبردی درستی از مسائل ندارند. آن‌ها نمی‌دانند که چگونه می‌توانند کشور‌ها را به خود وابسته کنند. این مشکل اصلی ماست. وقتی ما نیاز کشور‌ها را برطرف نکنیم، آن‌ها به سمت دیگر مسیر‌ها ‌می‌روند و وقتی این عدم پاسخ‌دهی طولانی شود، ایران به یک کشور بی‌اهمیت تبدیل می‌شود. این مسئله به اقتصاد ما مربوط می‌شود.»