بزرگنمايي:

کرمان رصد - هم میهن /متن پیش رو در هم میهن منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
محمدحسین لطف‌الهی| هیئت تحریرالشام گروهی که ظرف تنها 11 روز توانست خود را به دمشق، پایتخت سوریه برساند و حکومت بشار اسد را ساقط کند، می‌گوید قصد دارد حکومت اسد را با حکومتی مبتنی بر «اصول اسلامی» جایگزین کند. ریشه این گروه چیست و تحریرالشام به چه اصولی باور دارد؟ پس از 13 سال جنگ داخلی و در شرایطی که طی 4 سال گذشته خطوط درگیری و مناطق تحت کنترل بازیگران مختلف در سوریه ثابت بود، یک گروه شبه‌نظامی به نام هیئت تحریرالشام (HTS) موفق شد در کمتر از دو هفته حلب، حما، حمص، درعا و دمشق را تصرف کند.
پیشروی این گروه و تصرف دمشق به حکومت 24 ساله بشار اسد بر سوریه که برای مردم این کشور دوره‌ای از اختناق، سرکوب، مشکلات اقتصادی و تحریم بود، پایان داد. این گروه در گذشته یکی از قدرتمندترین گروه‌های افراط‌گرا در سوریه به شمار می‌رفت که با گذشت زمان تلاش کرد از طریق اعمال برخی تغییرات در راهبردها و استراتژی‌ها خود را به‌عنوان یک گروه ملی‌گرا و متمرکز بر قلمرو تحت کنترل خود مطرح کند.
اکنون این گروه نه‌تنها بخش بزرگی از سوریه را در اختیار دارد که می‌تواند اصلی‌ترین بازیگر در آینده این کشور بحران‌زده باشد. در ادامه، مختصراً به ریشه‌های شکل‌گیری تحریرالشام، روند تحولات در این گروه و دلایل موفق بودن حمله اخیر آن به حکومت ساقط‌شده بشار اسد می‌پردازیم.
هیئت تحریرالشام چگونه ایجاد شد؟
پیدایش هیئت تحریرالشام که نام آن به معنای سازمان آزادی‌بخش شام است، به شروع جنگ داخلی سوریه در سال 2011 بازمی‌گردد؛ زمانی که سربازان تحت امر بشار اسد، رئیس‌جمهور وقت سوریه با شدت تمام اعتراضات ضددولتی را سرکوب کردند. با شدت گرفتن جنگ داخلی در سوریه، گروه‌های جهادی و جنگجویان باتجربه‌ای که با بنیانگذاران گروه داعش در ارتباط بودند، از عراق به مناطق شرقی سوریه آمدند و ائتلافی به نام جبهه النصره را برای مبارزه با ارتش سوریه تشکیل دادند. این گروه افراط‌گرا یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین گروه‌های نظامی در سوریه بود و صدها حمله موفق و ناموفق علیه نیروهای دولتی سوریه ترتیب داد.
در دو سال ابتدایی جنگ، ایدئولوژی آن‌ها تفاوت چندانی با ایدئولوژی گروه مادر (داعش) نداشت و جبهه النصره وعده تشکیل یک خلافت اسلامی در سوریه را می‌داد اما در سال 2013 که داعش پس از موفقیت‌های اولیه در عراق خواستار ادغام رسمی جبهه‌النصره به عنوان شاخه سوریه داعش شد، اختلافات میان سران داعش و سران جبهه‌النصره افزایش یافت و در پایان سران جبهه‌النصره ترجیح دادند از طریق بیعت با القاعده، خود را از زیر بیرق داعش خارج کنند.
پس از پیوستن به القاعده، هرچند جبهه‌النصره بخشی از این شبکه جهانی ترور به شمار می‌رفت اما تمرکز این گروه بر سوریه و ساقط کردن حکومت اسد معطوف بود. البته رویکرد جبهه‌النصره در آن زمان به این معنا نبود که آن‌ها از افکار افراط‌گرایانه مشابه القاعده یا داعش دست کشیده‌اند بلکه صرفاً به این معنا بود که آن‌ها ترجیح می‌دادند نیروهایشان را به جای حملات شبیه به القاعده یا داعش به غرب، صرف تصرف مناطق بیشتر در سوریه و تثبیت حاکمیت‌شان بر مناطق تصرف‌شده، کنند.
ابومحمدالجولانی، رهبر جبهه النصره این گروه را به سازمانی قدرتمند تبدیل کرد که نیروی نظامی قدرتمند و قلمرو قابل‌توجهی در شمال سوریه داشت. این گروه در اراضی تحت کنترل خود مانند یک دولت کوچک عمل می‌کرد، مالیات جمع‌آوری می‌کرد و برخی خدمات عمومی ارائه می‌داد، اما همچنان رفتارها و سیاست‌های آن دقیقاً مانند یک گروه اسلام‌گرای افراطی بود.
قطع ارتباط با القاعده
اواسط سال 2016 جبهه النصره نام جدیدی برای خود انتخاب کرد و کوشید از طریق قطع ارتباط با القاعده تصویری را که طی سال‌ها از خود ارائه کرده بود، تغییر دهد. کارشناسان علت قطع رابطه جبهه فتح شام (نام انتخاب‌شده برای جبهه النصره) با القاعده را تلاشی در راستای کسب مشروعیت بین‌المللی بیشتر و تبدیل شدن به یک بازیگر مشروع در تحولات سوریه می‌دانند.
روزنامه نیویورک‌تایمز درباره این تغییر نام جبهه‌النصره در سال 2016 و تبدیل به جبهه فتح شام می‌نویسد: «ایالات متحده و سایر کشورهای غربی همچنان این گروه را به عنوان یک گروه تروریستی در نظر می‌گرفتند و کاملاً شک داشتند که جبهه‌النصره دیدگاه‌های رادیکال خود را کنار گذاشته باشد. با این وجود تحلیلگران معتقدند که در آن زمان جبهه فتح شام رویکرد عملگرایانه‌تری اتخاذ کرده بود و می‌کوشید تا حدی رضایت شهروندان مناطق تحت کنترل خود را به‌ویژه از نظر اقتصادی جلب کند.»
این گروه، اولویت خود را بر تأمین امنیت و اداره مناطق تحت کنترلش متمرکز کرد و به‌جای انجام حملات عمده علیه نیروهای طرفدار اسد، رویکردی محتاطانه در پیش گرفت. در سال 2017، با ورود نیروهای ترکیه به استان ادلب برای اجرای یک آتش‌بس موقت، رهبران این گروه با این اقدام موافقت کردند. تحلیلگران بر این باورند که آن‌ها به این نتیجه رسیده بودند که در صورت مخالفت، نیروهای دولتی احتمالاً ادلب و مناطق تحت کنترلشان را بازپس خواهند گرفت.
این گروه، که نام خود را تغییر داده بود، به منظور تسلط بر منابع اقتصادی ادلب با سایر جناح‌های اسلام‌گرا وارد درگیری شد و آن‌ها را از صحنه خارج کرد. همچنین، بر اساس گزارش‌های سازمان ملل متحد و تحلیلگران، این گروه به طور منظم افراد مرتبط با گروه داعش را شناسایی، دستگیر و اعدام می‌کرد. اوایل سال 2017، این گروه با چند جناح دیگر، از جمله گروه‌های عمدتاً اسلام‌گرا و حداقل یک گروه پیش‌تر میانه‌رو، متحد شد و هیئت تحریرالشام را تشکیل داد. این اقدام با مخالفت علنی رهبری القاعده مواجه شد.
زندگی زیر سایه تحریرالشام
هیئت تحریرالشام در مناطق تحت کنترل خود اعلام کرده بود که می‌کوشد تا به جای حکومت اسد یک حکومت مبتنی بر اصول اسلامی در سوریه بر سر کار بیاید. این گروه به‌رغم فاصله گرفتن از گفتمان داعش و القاعده و پرهیز از ایجاد یک خلافت اسلامی، قوانینی بسیار محافظه‌کارانه و اقتدارگرایانه را در قلمرو خود حاکم کرده بود و مردم را به تبعیت از این قوانین وا می‌داشت. کارشناسان تأکید داشتند که هرچند نوع حکومت این گروه با حکومت داعش متفاوت است اما قوانین و نوع حاکمیت آن را همچنان می‌توان بنیادگرایانه دانست.
در حمله‌های اخیر به شهرهای سوریه در مسیر تصرف دمشق نیز جولانی، رهبر هیئت تحریرالشام تلاش کرده بود از طریق شبکه‌های اجتماعی تفاوت در رویکرد خود را در مقایسه با القاعده و داعش نشان دهد.‌ در یکی از ویدئو‌هایی که از او در جریان درگیری‌ها در حلب منتشر شده، جولانی از طریق تلفن به نیروهای تحت امر خود می‌گوید از هجوم به خانه‌های مردم و کشتار غیرنظامیان خودداری کنند.
آرون لاند، پژوهشگر اندیشکده Century در این خصوص به اسکای‌نیوز گفته است: «بله آن‌ها تغییر کرده‌اند اما همچنان به مراتب افراط‌گرا به حساب ‌می‌آیند. رفتارهای آن‌ها یک تاکتیک روابط عمومی برای اثرگذاری بر مخاطبان و کسب مشروعیت بین‌المللی است و می‌خواهند نشان دهند که با شبه‌نظامیان دیگر تفاوت دارند. القاعده، داعش یا گروه‌های زیرمجموعه آن‌ها عموماً از این تاکتیک‌ها استفاده نمی‌کنند.»
نحوه حکومت کردن آن‌ها در مناطق تحت تصرف نیز می‌تواند چشم‌اندازی از آنچه سوریه شاهدش خواهد بود ارائه دهد. کمیسیون آزادی مذهبی در ایالات متحده در گزارش جهانی سال 2022 خود درباره هیئت تحریرالشام می‌نویسد: «به‌رغم ری‌برند صورت گرفته از سوی این گروه» هیئت تحریرالشام همچنان «آزادی مذهبی را در مناطق تحت کنترل به شدت محدود کرده» و امنیت اقلیت‌های مذهبی را تهدید می‌کند. بیشتر تحلیلگران معتقدند انگیزه رفتارهای جولانی چه در سال‌های پیش از سقوط اسد و چه پس از آن «کسب مشروعیت بین‌المللی» است.
ویویان یی، تحلیلگر نیویورک‌تایمز می‌نویسد: «جولانی در مناطق تحت تصرف تلاش کرد تا از طریق ایجاد یک دولت محلی و فراهم کردن حداقلی از امکانات برای مردم ادلب برای خود مشروعیت کسب کند. تلاش برای فعال کردن کشاورزی و صنعت در ادلب و همچنین صدور کارت‌های هویتی برای ساکنان این مناطق، از جمله اقدامات تحریرالشام برای دستیابی به این هدف به شمار می‌رفت.»

با این حال نگاهی دقیق‌تر به وضعیت مردم در ادلب نشان می‌دهد هیئت تحریرالشام در این منطقه یک گروه نامحبوب به شمار می‌رود. بازداشت‌های غیرقانونی و زیاد ساکنان، اخذ مالیات‌های سنگین، شرایط نه‌چندان مناسب زندگی و همچنین قوانین سختگیرانه دینی از جمله دلایل نارضایتی مردم از هیئت تحریرالشام است. هیئت تحریرالشام در راستای دستیابی به هدف کسب مشروعیت بین‌المللی به کشورهای غربی و نهادهای بین‌المللی اجازه می‌داد تا کمک‌های خود را برای شهروندان در ادلب ارسال کنند. این گروه همچنین شرایطی را مهیا می‌کرد که خبرنگاران غربی امکان سفر به این منطقه را داشته باشند.
به‌رغم این تلاش‌ها، تحریرالشام در برقراری ارتباط با قدرت‌های خارجی به جز یک مورد (ترکیه) ناکام بود. ادلب در شمال سوریه با ترکیه هم‌مرز است و تحریرالشام بدون کمک ترکیه قادر به اداره این منطقه نبود. از سوی دیگر کمک‌های نظامی ترکیه برای حفظ حیات این گروه ضروری به نظر می‌رسید.
رابرت فورد، سفیر سابق ایالات متحده در سوریه و تحلیلگر ارشد موسسه خاورمیانه در این باره می‌نویسد: «پایگاه‌های نظامی ترکیه در مرز به‌ویژه توپخانه ترک‌ها نقش مهمی در ایجاد یک منطقه امن برای تحریرالشام داشتند و مانع از آن‌ می‌شدند که نیروهای دولتی سوریه بتوانند به این منطقه حمله کنند.»
به نوشته او، کمک‌های بشردوستانه، گاز، تسلیحات و حتی یونیفورم‌های نظامی از طریق ترکیه به ادلب ارسال می‌شدند و ترکیه توصیه‌ها و اطلاعات حساسی را با این گروه به اشتراک می‌گذاشت. ایمن جوادالتمیمی، متخصص گروه‌های افراطی از سوریه به میدل‌ایست‌آی گفته است: «هیئت تحریرالشام یک گروه سلفی با دیدگاه‌هایی متمرکز بر تحولات در چارچوب مرز سوریه است.
آن‌ها نمی‌خواهند مانند داعش یا القاعده نوعی خلیفه‌گری به راه بیاندازند.» به گفته او «دولت نجات ملی سوریه» (دولت تشکیل‌شده از سوی تحریرالشام در ادلب) با استفاده از اصول سلفی این جناح، چندین سیاست اجتماعی محافظه‌کارانه‌ای را به اجرا گذاشته بود: «درحالی‌که پوشیدن نقاب و برقع برای زنان اجباری نیست، از زنان خواسته می‌شود حجاب داشته باشند. جداسازی جنسیتی در مدارس جریان دارد و سیاست‌های محافظه‌کارانه با قدرت اجرایی می‌شود.» این گروه همچنین در برخی از موارد، زمانی که موضوعی را خلاف قوانین شریعت می‌داند به راحتی برای ممنوع کردن آن اقدام می‌کند.
به عنوان نمونه، در آگوست امسال، مراسمی مرتبط با بازی‌های پارالمپیک که برای جامعه معلولان ادلب برگزار شده بود، توسط تحریرالشام تعطیل شد؛ ادعا شد که دلیل این تصمیم، ارتباط برخی اعمال در مراسم افتتاحیه در پاریس با «اعتقادات مشرکانه» بوده است. جولانی پیش‌تر اظهار کرده بود که: «حکومت باید با شریعت اسلامی سازگار باشد، اما نه براساس استانداردهای داعش یا حتی عربستان سعودی.» از طرفی هیئت تحریرالشام در آخرین بیانیه‌های خود اعلام کرده است که اقلیت‌های دینی و قومی تحت حکومت این گروه در امان خواهند بود.
ابومحمدالجولانی، در روز دوشنبه هفته گذشته در این باره گفت: «در سوریه آینده، ما معتقدیم که تنوع نژادی و فرهنگی نقطه قوت ماست، نه نقطه ضعف.» او همچنین تعهد داد مشکلی برای جوامع مسیحی و کُرد در حلب ایجاد نخواهد شد. با این حال، جبهه النصره تحت رهبری جولانی پیش‌تر بارها به نقض ‌جدی حقوق بشر علیه اقلیت‌ها متهم شده است. کارشناسان وضعیت زندگی مسیحیان، دروزی‌ها و کُردها را در مناطق تحت تصرف این گروه مناسب نمی‌دانند و معتقدند آن‌ها عمداً در این شرایط تبعیض‌آمیز قرار گرفته‌اند. مدافعان حقوق بشر گفته‌اند که مسیحیان همچنان در دولت تحت رهبری هیئت تحریرالشام مورد تبعیض قرار می‌گیرند.
مخالفان دموکراسی
میدل ایست‌ای درباره وضعیت سیاسی در ادلب نوشته است: آزادی بیان تحت حاکمیت هیئت تحریرالشام به شدت محدود شده و برای سرکوب صداهای مخالف از خشونت و بازداشت‌های خودسرانه استفاده می‌شود. ایمن جوادالتمیمی می‌گوید: «هیئت تحریرالشام به دموکراسی اعتقادی ندارد. این رویکردی است که در آن یک جناح مسلط است و سایر جناح‌ها آن‌ها را به‌عنوان رهبران می‌پذیرند.»
او افزود که بعید است هیئت تحریرالشام تمایلی به تقسیم قدرت داشته باشد و سیستم حکومتی اقتدارگرای آن را به نهادهای تحت مدیریت کُردها در شمال شرق سوریه تشبیه کرد. التمیمی گفت: «فکر نمی‌کنم این نوع حکمرانی تغییری کند. هیئت تحریرالشام به این نتیجه رسیده است که این نوع حکومت به حفظ قانون و نظم و ایجاد حس ثبات کمک می‌کند.» 
بازسازی توان نظامی پس از آتش‌بس 2020
پس از آتش‌بس سال 2020 که با میانجی‌گری روسیه و ترکیه در شمال غربی سوریه برقرار شد و آرامش نسبی را به همراه داشت، هیئت تحریرالشام این فرصت را برای بازسازی و تقویت نیروهای خود غنیمت شمرد. جروم درِوون، تحلیلگر گروه بین‌المللی بحران که مطالعات گسترده‌ای درباره این گروه انجام داده و با رهبران آن ملاقات داشته، به این موضوع اشاره کرده است.
هیئت تحریرالشام در این دوره با بهره‌گیری از شرایط، به نیرویی منظم‌تر و حرفه‌ای‌تر تبدیل شد و آموزش‌ها و تسلیحات بهتری را برای نیروهای خود فراهم کرد. این روند نه‌تنها موقعیت هیئت تحریرالشام را تقویت کرد، بلکه سایر گروه‌های شورشی در منطقه را نیز تحت تأثیر قرار داد و آن‌ها را به همکاری با این گروه ترغیب کرد.
درِوون در این باره می‌گوید: «در روزهای اخیر شاهد نتیجه این بازسازی توان نظامی در میدان نبرد بودیم. هرچه آتش‌بس طولانی‌تر شد، آن‌ها زمان بیشتری برای سازماندهی دوباره داشتند و بهترین استفاده را از این زمان بردند.»
آینده سوریه در نگاه جولانی
بیشتر تحلیلگران معتقدند آینده سوریه با جولانی ادامه مسیری است که او تا امروز پیموده است. جولانی اما حرف‌های متفاوتی را مطرح می‌کند. او هفته گذشته در گفت‌وگویی با شبکه خبری سی‌ان‌ان گفت: «سوریه شایسته حکومتی است که مبتنی بر نهادها باشد، نه سیستمی که در آن یک حاکم به‌صورت خودسرانه تصمیم‌گیری کند. ما درباره یک پروژه بزرگ‌تر صحبت می‌کنیم؛ درباره ساختن سوریه. هیئت تحریرالشام تنها بخشی از این گفت‌وگو است و ممکن است در هر زمانی منحل شود. این گروه هدف نهایی نیست، بلکه وسیله‌ای برای انجام یک وظیفه است.»
آمریکا از 11 مارس 2017 این گروه را در لیست تروریستی قرار داد. نکته جالب آن است که ترکیه در سال 1397 این گروه را در لیست تروریستی قرار داد! همچنین کمیته تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد، الجولانی را در فهرست «تروریست‌های ممنوعه» قرار داده است. آمریکا این سازمان را مسئول قتل عام 20 سوری در روستای دروزی قلب لوزا در شمال کشور در ژوئن 2015 دانسته است. حتی آمریکا در سال 2017 بر سر یافتن مرده یا زنده جولانی 10 میلیون دلار جایزه تعیین کرده بود.
جولانی و تحریرالشام با وجود ادعای جدایی از القاعده، همچنان به عنوان یک گروه جهادی با ایدئولوژی رادیکال شناخته می‌شوند. او تلاش کرده است تصویر گروه خود را معتدل‌تر نشان دهد و حمایت مردمی را در مناطق تحت کنترل به دست آورد. این تصویرسازی اخیراً و بعد از پیشروی این گروه در سوریه در مصاحبه با شبکه پی‌بی‌اس آمریکا مشهود بود. او در این گفت‌وگو شمایل متفاوتی از خود ارائه کرده که صحبت از اسلام نیست، بلکه صحبت از آزادی کشور سوریه است! او در بخش‌هایی از این مصاحبه گفت: «هدف انقلاب سرنگونی اسد است.
ایرانی‌ها و روس‌ها سعی کردند آن را احیا کنند تا زمان بخرند، اما حقیقت این است که حکومت اسد مرده است. ما دولتی براساس شورای مردمی ایجاد خواهیم کرد که نهادی باشد و مبتنی بر تصمیمات خودسرانه یک حاکم نباشد. هیئت تحریرالشام ممکن است در هر زمانی پس از دستیابی به اهداف خود منحل شود. پس از رسیدن به اهداف خود نیازی به ماندن نیرو‌های خارجی در سوریه نیست.»
محمد الجولانی در بخشی از مصاحبه با سی‌ان‌ان، با انتقاد از قرار گرفتن نام هیئت تحریرالشام (HTS) در فهرست گروه‌های تروریستی گفت: «این برچسب عمدتاً سیاسی و در عین حال نادرست است.» او تأکید کرد که برخی از اقدامات افراطی اسلام‌گرایان موجب ایجاد شکاف میان هیئت تحریرالشام و گروه‌های جهادی شده است.
جولانی با اشاره به اختلافات خود با دیگر گروه‌های جهادی افزود: «من با برخی از تاکتیک‌های بی‌رحمانه‌ای که دیگر گروه‌های جهادی استفاده می‌کردند مخالف بودم و این باعث شد که روابط خود را با آن‌ها قطع کنم.» رهبر هیئت تحریرالشام همچنین ادعا کرد که شخصاً هیچ‌گاه در حملات علیه غیرنظامیان دست نداشته است و تلاش کرد هیئت تحریرالشام را گروهی متفاوت با دیگر جریانات جهادی معرفی کند. در واقع این اظهارات بخشی از تلاش‌های جولانی برای تغییر تصویر عمومی از هیئت تحریرالشام و کاهش فشارهای بین‌المللی بر این گروه به شمار می‌رود.